Žert (Το Αστείο, 1968)

ΟJaromil Jireš ήταν ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς του Τσεχοσλοβάκικου Νέου Κύματος. Αν και γεννήθηκε στη Μπρατισλάβα, γρήγορα βρέθηκε στην Πράγα για να σπουδάσει σκηνοθεσία στην διάσημη σχολή FAMU, συμφοιτητές του ήταν ο Ivan Passer και o Milos Forman. Το 1968 σκηνοθετεί την δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του, Žert (Το Αστείο), ένα έντονα πολιτικό δράμα που σύντομα απαγορεύτηκε. Η ταινία είναι βασισμένη στο ομότιτλο βιβλίο του Milan Kundera, που κυκλοφόρησε ένα χρόνο πριν, και ο Jireš συνεργάζεται μαζί του στη διασκευή του σεναρίου. Στο βιβλίο του ο Kundera μέσω μιας ερωτικής ιστορίας, εκφράζει έμμεσα και την απογοήτευσή του για τον κομμουνισμό. Μερικά χρόνια αργότερα, ο ίδιος θα αποποιηθεί την όποια πολιτική ερμηνεία του βιβλίου του και θα υποστηρίξει πως είναι μόνο μια ρομαντική ιστορία. Ο Jireš εκμεταλλεύτηκε την περίοδο ανεκτικότητας που προσέφερε στους δημιουργούς η Άνοιξη της Πράγας και έτσι τόλμησε να γυρίσει ένα τόσο έντονα πολιτικοποιημένο έργο. Η ταινία πρόλαβε να ολοκληρωθεί μόλις μερικές μέρες μετά την εισβολή των Σοβιετικών στρατευμάτων στην Τσεχοσλοβακία που σηματοδότησε και το τέλος της Άνοιξης.

Κεντρικός ήρωας είναι ο Ludvik Jahn (Josef Somr), ένας πικραμένος άνδρας που ψάχνει απαντήσεις για όσα συνέβησαν στο παρελθόν. Όταν ήταν φοιτητής για να πικάρει την τότε πολιτικοποιημένη φίλη του, Markéta, της στέλνει μία κάρτα που παραφράζει μία φράση του Τρότσκι. Το αστείο του γρήγορα έφτασε στα χέρια της κομματικής επιτροπής της σχολής του, που το θεώρησε απαράδεκτο και δείγμα ασέβειας στο Κόμμα. Ο πρόεδρος της επιτροπής και φίλος του, Pavel (Luděk Munzar), εισηγείται της αποβολής του Ludvik από το πανεπιστήμιο και της διαγραφής του από το κόμμα. Μετά από αυτό, ο Ludvik καταλήγει σε στρατιωτική φυλακή και καταναγκαστικά έργα σε λατομεία για έξι χρόνια. Τώρα 20 χρόνια μετά, ο Ludvik επιστρέφει στη γενέτειρα πόλη του και συναντά τον παλιό του φίλο Kostka (Evald Schorm). Απώτερος στόχος της επίσκεψής του είναι να αποπλανήσει την Helena (Jana Dítetová), την γυναίκα του Pavel, και έτσι να τον εκδικηθεί έστω και μετά από τόσα χρόνια.

Η πλοκή κινείται σε δύο χρόνους, στο παρελθόν και στο παρόν του Ludvik, ο οποίος παρουσιάζεται χωρίς αλλαγές σε όλες τις φάσεις. Ο Jireš εξελίσσει την ταινία παράλληλα και στις δύο περιόδους, έτσι τα γεγονότα του σήμερα παρουσιάζονται σε αντιδιαστολή με τις πράξεις του παρελθόντος. Χρησιμοποιούνται αφηγήσεις, voice over ή και απλά flashbacks που ενώνουν τη ζωή του. Μία από τις πιο έντονες σκηνές του σήμερα, είναι όταν ο Ludvik παρευρισκόμενος σε μια τελετή για νεογέννητα «επιστρέφει» στο αμφιθέατρο της σχολής του, όταν η επιτροπή του κόμματος αποφάσιζε για αυτόν. Αυτή η απόφαση σηματοδότησε για εκείνον μια νέα γέννηση, αφού πλέον αλλάζει ταυτότητα, αλλάζει θέση στην κοινωνία της πόλης του και της χώρας του. Αρκεί αυτό το ένα αστείο για να τον μετατρέψει από φέρελπι φοιτητή και στέλεχος σε εχθρό του κόμματος και της δημοκρατίας. Η επιτροπή δρώντας ως Ιερά Εξέταση, τον καταδικάζει χωρίς να του δίνει ουσιαστικά το δικαίωμα να αντιδράσει ή να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Ο απολυταρχισμός του καθεστώτος θα φανεί ξεκάθαρα με αυτή την Οργουελική σκηνή, όταν όλοι με την πρόφαση της δημοκρατικότητας αποφασίζουν ομόφωνα να διαγράψουν έναν ως τότε σύντροφο τους από κάθε δραστηριότητα. Ο Jireš τολμά να δείξει πως στην μεταπολεμική Τσεχοσλοβακία του άκρατου Σταλινισμού, δεν υπάρχει χώρος για αντιφρονούντες και πως η αμφισβήτηση της τροτσκιστικής αυθεντίας, έστω και εν είδει αστείου είναι μη επιτρεπτή. Ο Ludvik θα πρέπει επίσης να ενταχθεί άμεσα σε ένα σκληρό πρόγραμμα και πρέπει να αποδείξει εμπράκτως πως έχει συμμορφωθεί. Ο παραλογισμός του συστήματος θα φανεί άλλωστε και από το ποιόν των συγκρατουμένων του, ανάμεσα τους είναι ένας φανατισμένος κομμουνιστής που έχει αποκηρύξει τον σαμποτέρ πατέρα του αλλά και ένας κυβιστής ζωγράφος του οποίου τα έργα δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν σοσιαλιστικά.

Η περίοδος σωφρονισμού του Ludvik, θα αποτελέσει αναμφισβήτητα καταλυτικό παράγοντα στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του και θα συντελέσει στην ένταση του αισθήματος της εκδίκησης. Άλλωστε η εκδίκηση θα αποτελέσει ένα μέσο να αναπληρώσει τα χαμένα του χρόνια, να διορθώσει την κατεστραμμένη του αξιοπρέπεια, να βγάλει το μίσος του για το κόμμα και τους εκφραστές του. Η εκδίκηση θα είναι και ο τρόπος που θα δοκιμάσει να αντικαταστήσει τον πρώτο του έρωτα. Θα προσπαθήσει στο πρόσωπο της Helena, να δει την χαμένη Markéta, και ταυτόχρονα να γυρίσει το χρόνο σε σημείο που νιώθει ο ίδιος δυνατός να αντιμετωπίσει τον Pavel. Οι δύο γυναίκες κλειδιά της ζωής του θα είναι και αυτές μεγάλα τμήματα της αποτυχίας του, για διαφορετικό λόγο η καθεμία, αλλά θα είναι ταυτόχρονα και άρρηκτα συνδεδεμένες με το σύστημα που τόσο μίσησε και τον εγκλώβισε για πάντα. Δυστυχώς η κατάρα της αποτυχίας τον κυνηγά και στο παρόν, μιας και ο κόσμος δεν είναι πλέον όπως θα ήθελε ο Ludvik, οι αξίες δεν είναι πλέον ισχυρές, η νεώτερη γενιά έχει ξεπεράσει πολλά από τα προβλήματα του παρελθόντος, οι μεταρρυθμιστές είναι η άρχουσα τάξη. Αυτό που θα τον απογοητεύσει περισσότερο από όλα, είναι πως οι τότε απόψεις του σήμερα θα ήταν αποδεκτές. Στην πραγματικότητα στη χρονική διάρκεια που εκείνος προσπαθούσε να συμμορφωθεί με τον παρελθόν του, το μόνο που κατάφερε είναι να μείνει πίσω στις εξελίξεις και να νιώθει γέρος και εκτός εποχής.

Το Αστείο έρχεται 5 χρόνια μετά την πρώτη του ταινία του Jireš, το λυρικό Krik (Το Κλάμα) που στάθηκε και αφορμή για να έχει τόσες συνεχόμενες απορρίψεις σεναρίων, τις περισσότερες από κάθε άλλο σκηνοθέτη. Το ύφος του εδώ αλλάζει εντελώς, αποφεύγει τον λυρισμό και προσπαθεί να μην κρατήσει τίποτα που να θυμίζουν την πρώτη του ταινία. Η «απαλή» πρώτη του σκηνοθεσία μετατρέπεται σε cinema verite και θέλει να αγγίξει έντονα τον σκληρό νεορεαλισμό. Παρόλα αυτά καταφέρνει ταυτόχρονα να παρουσιάσει στις εικόνες του μια επιτηδευμένα αφελή ελαφρότητα, χαρακτηριστικό του Νέου Κύματος. Χωρίς να δίνει έντονο βάρος στα πλάνα του, χρησιμοποιεί σκηνές της καθημερινότητας για να φτάσει σε μια πιο νατουραλιστική απεικόνιση και αποφεύγει την έντονη και υπερβολική δραματοποίηση. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την μετάβαση, θα παίξει και η γκρίζα κοκκώδης ασπρόμαυρη φωτογραφία του έμπειρου στο Νέο Κύμα, Jan Čuřík. Η συνεργασία τους θα συνεχιστεί και σε ακόμα 6 ταινίες του Jireš με κορυφαία στιγμή το σουρεαλιστικό Valerie a Týden Divu (Valerie and Her Week of Wonders). Η συμμέτοχη των συναδέλφων του Κύματος είναι έντονη στο Žert μιας και έχουν ρόλους τόσο ο σκηνοθέτης Evald Schorm όσο και η γυναίκα του Milos Forman, Věra Křesadlová.

Το θέμα των πολιτικών δικών και διώξεων των αρχών της δεκαετίας του 50 ήταν αρκετά έντονο και σκληρό για όλες τις τότε σοσιαλιστικές χώρες. Η απαρχή του Ψυχρού Πολέμου σε συνδυασμό με τα απολυταρχικά Σταλινικά καθεστώτα δημιουργούσε ένα κλίμα φόβου. Σε αντίθεση με το Hollywood που ο Μακαρθισμός άργησε να θιχθεί, Το Αστείο γυρίζεται σε μικρή χρονική απόσταση από τα γεγονότα, και αυτό αποτέλεσε μια τολμηρή κίνηση. Ο Jireš δεν ήταν ο μόνος που έθιξε το θέμα, την ίδια περίοδο κυκλοφόρησαν το αλληγορικό Kladivo na Carodejnice (The Witch Hunt) του Otakar Vávra και το Ucho (Το Αυτί) του Karel Kachyňa. Η ταινία, μετά την εισβολή των Σοβιετικών, και την αποκατάσταση του παλιού καθεστώτος μπήκε στην κατηγορία των για πάντα απαγορευμένων ταινιών. Σε αντίθεση με άλλους σκηνοθέτες ο Jireš κατάφερε να συνεχίσει να δουλεύει αλλά υποχρεώθηκε να εξαφανίσει το Αστείο από τη φιλμογραφία του.