Ucho (Αυτί, 1970)

ΟKarel Kachyňa ήταν ένας από τους πιο γνωστούς σκηνοθέτες στην ιστορία του Τσεχοσλοβάκικου κινηματογράφου. Αν και ξεκίνησε την καριέρα του νωρίς στην δεκαετία του 1950 με ήπιες παιδικές αλλά και πολεμικές ταινίες, κατάφερε να έχει ενεργό ρόλο στο Τσεχοσλοβάκικο Νέο Κύμα που εμφανίστηκε πάνω από μία δεκαετία αργότερα. Μόνιμος συνεργάτης του σε αυτή τη μετάβαση ήταν ο σεναριογράφος και συγγραφέας Jan Procházka, ο οποίος είχε μία ξεχωριστή θέση στο Νέο Κύμα. Η τελευταία επίσημη και ίσως πιο σημαντική συνεργασία τους θα είναι στο Αυτί (Ucho) που ήταν επίσης και μία από τις τελευταίες ταινίες του Κύματος. Η ταινία ολοκληρώθηκε το 1970 αλλά δεν κυκλοφόρησε ποτέ καθώς απαγορεύτηκε αμέσως από τη λογοκρισία. Η πρώτη της δημόσια προβολή έγινε είκοσι χρόνια αργότερα. Το Αυτί συμμετείχε στο επίσημο διαγωνιστικό τμήμα του Φεστιβάλ των Καννών του 1990.

Ο Ludvík (Radoslav Brzobohatý) είναι ένας ανώτατος αξιωματούχος στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας και κλείνει δέκα χρόνια γάμου με την Anna (Jiřina Bohdalová). Το βράδυ της επετείου τους και ενώ επιστρέφουν από μία σημαντική πολιτική δεξίωση στο Προεδρικό Μέγαρο, ανακαλύπτουν πως η βίλα τους έχει παραβιαστεί. Μία σειρά γεγονότων όπως η διακοπή στο ρεύμα, το κομμένο τηλέφωνο, οι άγνωστοι που εμφανίζονται στην πόρτα τους και τα νέα πως υπάρχουν πολιτικές διώξεις των προϊσταμένων του Ludvík, τους οδηγούν στο συμπέρασμα πως η κυβέρνηση τους παρακολουθεί. Οι τεταμένη κατάσταση που επικρατεί στη διάρκεια αυτής της νύχτας θα προκαλέσει νέες τριβές στον ήδη προβληματικό τους γάμο και θα τους οδηγήσει σε ακραίες συμπεριφορές. Όλα μπορούν να καταρρεύσουν μέσα σε λίγες ώρες, το Αυτί είναι παρόν.

Το Αυτί είναι ιστορικά μία από τις πλέον εμβληματικές ταινίες στην πιστή απεικόνιση ενός απολυταρχικού καθεστώτος, όπως ήταν αυτό της Τσεχοσλοβακίας ιδίως μετά την Σοβιετική εισβολή το 1968. Χρησιμοποιώντας έντονα τα στοιχεία του ρεαλιστικού φόβου είναι επίσης ίσως η μοναδική ταινία αυτής της θεματικής που γυρίστηκε ακριβώς τη στιγμή που έπρεπε, όταν κυριολεκτικά υπήρχαν στρατιώτες στους δρόμους. Η μυστική αστυνομία, η δράση της και οι παρακολουθήσεις είναι θέματα που αναγκαστικά απασχόλησαν μεταγενέστερες ταινίες μετά την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ και με ένα τόνο νοσταλγικής αφήγησης. Όπως είναι φυσικό ο Kachyňa είναι απόλυτα επίκαιρος και ζει τα γεγονότα χωρίς απλά να τα αφηγείται. Σε αυτή την ακριβέστερη προσέγγιση των γεγονότων καταλυτικό ρόλο παίζει το σχεδόν προσωπικό σενάριο του Procházka. Ο συγγραφέας πλήρωνε τη διασημότητα και τις καλές σχέσεις που είχε με την εξουσία με μία στενή παρακολούθηση από την αστυνομία που δεν τον εγκατέλειψε ούτε καν στην κηδεία του.

Οι καταστάσεις που βιώνουν οι ήρωες αγγίζουν τα όρια της παράνοιας καθώς δεν μπορούν να είναι ασφαλείς ουσιαστικά πουθενά. Γνωρίζουν με τον καλύτερο τρόπο πως κανείς δεν ξεπερνά το Σύστημα και κανείς δεν είναι πάνω από αυτό, ιδιαίτερα οι ίδιοι οι οποίοι μετέχουν και το οργανώνουν είναι αυτομάτως οι πρώτοι ύποπτοι. Το Σύστημα βρίσκεται πάνω από τους λειτουργούς του και αυτοί θα είναι οι πρώτοι που θα παρακολουθηθούν. Σε ένα τέτοιο καθεστώς ο παραλογισμός με τον φόβο συνυπάρχουν και κανείς δεν μπορεί να νιώθει σίγουρος και προστατευμένος. Είναι σαφώς πρωτόγνωρο το συναίσθημα να πρέπει εις γνώσιν τους όλοι να υπόκεινται αυτής της διαδικασίας και κανείς ουσιαστικά να μην μπορεί να την σταματήσει. Είναι προφανές πως αν οι αξιωματούχοι και οι πολιτικοί βρίσκονται σε τέτοια θέση, τότε οι πολίτες και ιδιαιτέρως οι αντιφρονούντες είναι αδύνατον να ξεφύγουν.

Ο Kachyňa αντιβαίνει την φαυλότητα και τις συγκυρίες τις εποχής και με ελάχιστα φαινομενικά μέσα δίνει στην ταινία μια άκρως κλειστοφοβική ατμόσφαιρα που ξεκινά απότομα και σε κάθε λεπτό γίνεται ακόμα και πιο βαριά. Αρχικά η τεχνική του ζευγαριού που αποσυντίθεται με αλλεπάλληλες συγκρούσεις μέσα στο σπίτι του θυμίζει έντονα την κινηματογραφική μεταφορά του Who’s Afraid of Virginia Woolf? του Mike Nichols. Αλλά ο Kachyňa δεν μένει σε αυτή την πρώτη ανάγνωση. Επιδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο όλη την εμπειρία του αλλά και τις γνώσεις του στη διεύθυνση φωτογραφίας. Αυτό του επιτρέπει να δημιουργεί κινούμενος ανάμεσα σε διάφορες τεχνικές. Η ασπρόμαυρη φωτογραφία με τα απότομα flashbacks στη δεξίωση στο κάστρο της Πράγας συνδυασμένη με υπερέκθεση στο φως και τα υπερβολικά close-ups θυμίζουν βασικές αρχές του εξπρεσιονισμού. Επίσης οι κινήσεις μέσα στο σπίτι και η επιβλητική χρήση των σκιών που εντείνουν την αγωνία και τον τρόμο έχουν πολλά στοιχεία που συναντούνται στο film-noir. Προσθέτοντας στο τέλος την κάμερα στο χέρι, βασικό στοιχείο του Νέου Κύματος και δίνοντας μια ψευδορεαλιστική αισθητική ο Kachyňa κρατά τους θεατές στα όρια που απαιτεί η ιστορία αλλά και η πραγματικότητα που ζούσαν εκείνη την εποχή.

Είναι προφανές πως στη διάρκεια των 94 λεπτών είναι αδύνατον να παρουσιαστεί επακριβώς ένα ολοκληρωτικό καθεστώς σε όλες του τις εκφάνσεις. Αυτό όμως που πετυχαίνουν ο Kachyňa με τον Procházka είναι να συγκεντρωθούν όλα τα συναισθήματα που αυτό το καθεστώς προκαλεί. Το Αυτί είναι μία ταινία που γυρίστηκε την σωστή εποχή και καταφέρνει για αυτό το λόγο να παραμένει διαχρονικά επίκαιρη. Μπορεί ο Kachyňa να πλησίασε το Νέο Κύμα αλλά ίσως θεωρητικά εδώ παρέμεινε πιστός στις αρχές που απαιτούσαν ταινίες στα πλαίσια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού μόνο που πλέον αυτός ο ρεαλισμός εξελίχθηκε και είχε προ πολλού μετατραπεί σε σοσιαλιστικό τρόμο.